ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਝਰੋਖੇ’ਚੋਂ ; ਦੀਵਾਲੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ

                         ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਪੁਰਾਤਨ ਤਿਓਹਾਰ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਘੁੰਮ-ਘੁਮਾਕੇ ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਇਓਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਇਹ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿੰਗਾ-ਟੇਡਾ ਰਸਤਾ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

              ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਆਮ ਮੰਨੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ । ਜੋ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਬਣਵਾਸ ਮਗਰੋਂ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕੱਸ਼ਤ ਦੇ ਕੇ,ਜਦ ਅਯੁੱਧਿਆ ਪਰਤੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀਤੀ ।

             ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਤਾਬਕ ਜਦ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਮਰ ਕੈਦ ਭੁਗਤ ਰਹੇ 52 ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਤੋਂ ਖ਼ਲਾਸੀ ਦਿਵਾ ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ,ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਦੀਪ ਜਗਾ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਰੀ । ਭਾਈ ਮਨੀ ਸੀੰਘ ਜੀ ਦਾ ਬੰਦ ਬੰਦ ਕੱਟਿਆ ਜਾਣਾਂ ਵੀ ਦੀਵਾਲੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸਬੰਧਤ ਹੈ । ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ 1833 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਮੌਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ । ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਚੋਭਾਂ ਵਾਲਾ ਤੰਬੂ ਵੀ ਭੇਂਟਾ ਕੀਤਾ । ਏਵੇਂ 1835 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇ 511 ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਰਾਂ ਵੀ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ ।

              ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਤਿਓਹਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇਰੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਰਾਜਾ ਬਾਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ । ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨੇ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਰਾਜ ਭਾਗ ਸੰਭਾਲਿਆ ਸੀ । ਔਰਤਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਕਰਕੇ, ਮੁੜ ਉਸ ਵਰਗੇ ਚੰਗੇਰੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

           ਮੱਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਸੀ ਇਸ ਤਿਓਹਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਮਹਾਰਾਜਾ ਵਿਕਰਮ ਦਿਤਿਯ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਏਸੇ ਹੀ ਦਿਨ ਵਿਕਰਮ ਦਿਤਿਯ ਨੇ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੀਪਮਾਲਾ ਕਰਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

          ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਕਲਕੱਤੇ ਵਾਲੀ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਇਸ ਦਿਨ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆ ਕੇ, ਰੁਪਈਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਰੁਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਕਾਲੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਲਕਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

                  ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਫੈਦੀ ਕੀਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸੰਭਾਵਤ ਘਰ ਹਟੜੀ ਜਾਂ ਘਰੂੰਡੀ ਵਿੱਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਆਦਿ ਰੱਖ ਕਿ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 5 ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠ,ਆਪਣੇ ਰੌਸ਼ਨ ਅਤੇ ਖੁਰਾਕ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਘਰ ਨੂੰ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਚਿਤਵਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

          ਦੀਵਾਲੀ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ ਜਿੱਥੇ ਗੁੱਜਰ ਲੋਕ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ,ਉੱਥੇ ਇਹ ਮੱਤ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦਿਨ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਯਖ਼ਸ਼ਰਾਤ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਯਖ਼ਸ਼ ਲੋਕ ਕੁਬੇਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਏਸੇ ਰਾਤ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਕੰਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਅਗਰਸੈਨ ਦੇ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸ ਦਿਨ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

                ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਸੱਪ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵੇ ਜਗਾ ਕੇ ਚਾਨਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ,ਤਾਂ ਜੋ ਸੱਪ ਨਜ਼ਰ ਪੈ ਜਾਵੇ । ਸੱਪ ਆਇਆ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੇਖੀ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ । ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਮੌਸਮੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਪ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ।

                      ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਤਿਓਹਾਰ ਸਫਾਈ,ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਸਮੂਹਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਫਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਓਂਕਿ ਗਰਮੀ ਮਗਰੋਂ ਅੰਦਰ ਪੈਣ ਦੀ ਰੁੱਤ ਸਦਕਾ ਅਜਿਹੀ ਸਫਾਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਰ੍ਹੌ ਦੇ ਤੇਲ ਵਾਲੇ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਵਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ਼ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

                              ਪਰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਦੋਂ ਧਰਿਆ ਧਰਾਇਆ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਪਟਾਖਿਆਂ, ਆਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ, ਆਦਿ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫ਼ੈਲਦਾ ਹੈ,ਉੱਥੇ ਬਰੂਦ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗੰਦਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਦਮੇ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ,  ਹਾਦਸੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਹੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਲੜ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਿਤਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਲੋੜ ਹੈ ਇਹਨਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਣ ਦੀ,ਮਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਨੇਕ-ਨੀਤੀ ਵਾਲੀ ਰੌਸਨੀ ਨਾਲ ਚਾਨਣ ਕਰਨ ਦੀ,ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਦਿਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਭਾਰਤੀ ਬਣਨ ਦਾ ਮਾਣ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕੇ ।

(2)         ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ-ਦੀਵਾ

ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦੀਵਾ ਕਦੋਂ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ,ਇਹਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਕੀ ਹੈ,ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕ-ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੋ ਕੁੱਝ ਕੁ ਹਵਾਦਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ,ਉਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂਗੇ। ਲੋਕ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਰੌਚਕ ਹੈ ।

                  ਮਿਸਰ ਦੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਮੁਤਾਬਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਨੇ ਅਪਣਾ ਦਿਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਨਿਬੇੜਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮੱਸਿਆ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰਦਿਆਂ ਲਲਕਾਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ “ ਹੈ ਕੋਈ ਮਾਈ ਦਾ ਲਾਲ ਜੋ ਮੇਰੀ ਥਾਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰ ਸਕੇ ?” ਉਸ ਸਮੇ ਅਕਾਸ਼ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਟਿਮ ਟਿਮਾਉਂਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਜਗਮਗਾਈ ।

              ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਲੋਕ ਕਥਾ ਦੇ ਜ਼ਿਕਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਘਿਓ ਗਰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਡਦੀ ਇੱਲ੍ਹ ਕੋਲੋਂ ਚੂਹੇ ਦੀ ਪੂਛ ਇਸ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾ ਡਿੱਗੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਅੱਜ ਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਬੱਤੀ ਵਾਂਗ ਜਲ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀ । ਜਦ ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਆਟੇ-ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਅਣਘੜਤ ਜਿਹਾ ਦੀਵਾ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਘਿਓ ਪਾ ਕੇ ਕਪੜੇ ਦੀ ਬੱਤੀ ਜਿਹੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰ ਲਈ ।

                        ਇਹ ਮੱਤ ਵੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ ਕਿ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਨੇ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਰਬੀ ਭਰੀ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਛਿਲੜ ਤੋਂ ਬੱਤੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀਤੀ ।

               ਸੀਰੀਆ ਵਾਲੇ ਜੋ ਕਥਾ ਸਾਂਭੀ ਬੈਠੇ ਹਨ,ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਪੁਰਾਤਨ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੁੱਖ ਸੀ,ਜਿਸ ਦੇ ਫ਼ਲ ਹੀ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਸਨ । ਜਦ ਅੰਨੇ੍ਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਿਲਕੁੱਲ ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਮੁਢਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜੁਗਨੂਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਚਾਨਣ ਲੈਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਵੇਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦ ਇਹ ਰੁੱਖ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨਾਲ ਡਿੱਗ ਕੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ,ਤਾਂ ਹੰਨ੍ਹੇਰਾ ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਉਸ ਰੁੱਖ ਦੇ ਫ਼ਲ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਲਈ ਯਤਨ ਆਰੰਭੇ।

                ਓਸੇ ਅਕਾਰ ਦਾ ਦੀਵਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਰਬੀ ਅਤੇ ਮਾਸ ਭਰਿਆ । ਫਿਰ ਰੁੱਖ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਖੁਭੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਲਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਈਆਂ । ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਸਿੱਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਚਰਬੀ ਭਰਕੇ ਜਲਾਉਣ ਦਾ ਦੌਰ ਵੀ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ।

                  ਜਪਾਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਹੰਨ੍ਹੇਰੇ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਇੱਕ ਮੁਟਿਆਰ ਨੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ,ਡਰ ਕੇ ਚੀਖਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਤਾਂ ਵਣਦੇਵੀ ਦੀਵਾ ਲੈ ਕੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਉਸ ਜਪਾਨਣ ਨੇ ਕਈ ਦੀਵੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ । ਲਕੜੀਆਂ ਦਾ ਰਸ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੱਤੀ ਵਾਂਗ ਰੱਖ ਕੇ ਜਲਾਉਂਦਿਆਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕੀਤੀ ।

      ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਹੋਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦੀਵਾ ਆਸਾਮ ਦੇ ਜੁਰਹਾਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਜੋ ਦੀਵਾ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ 1528 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਲਾਇਆ ਸੀ ਉਹ 484 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਲਗਾਤਾਰ ਜਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਸਾਮੀ ਸੰਤ ਮਾਧਵਦੇਵ ਨੇ ਇਸ ਨਾਮ ਘਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਬੁੱਕ ਆਫ਼ ਰਿਕਾਰਡਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੈ ਦੀਵਾ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੰਡਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਜਲ ਕੇ ਮਨਾਂ ਦੇ ਹੰਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

(3) ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਿਹਾੜਾ –ਦੀਵਾਲੀ

                             ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇ ਦੀ ਤੋਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹੈ,ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕਦੇ ਅਲੋਪ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਕਾਮਸੂਤਰ ਦੇ ਕਰਤਾ ਵਾਤਸਾਇਨ ਇਸ ਦੇ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ 400 ਪੂ ਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ,ਉਦੋਂ ਇਹ ਯਖ਼ਸ਼ ਰਾਤਰੀ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੋਰਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਨਹੁੰ-ਮਾਸ ਵਾਲਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਸ  ਤਿਓਂਹਾਰ ਬਾਰੇ ਇਓਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ;-

ਦੀਵਾਲੀ ਕੀ ਰਾਤਿ ਦੀਵੇ ਬਾਲੀਅਨਿ

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੁਖ ਫਲ ਦਾਤਿ ਸ਼ਬਦਿ ਸਮਾਲੀਅਨਿ ।। 

ਬੰਦੀ-ਛੋੜ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ;-ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ 1610 ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ । ਸਾਂਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਵੱਲੋਂ ਸਮਝਾਉਂਣ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਰੱਖੀ ਸ਼ਰਤ ਅਨੁਸਾਰ 52 ਉਮਰ ਕੈਦ ਭੁਗਤ ਰਹੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੱਲੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਅਖਵਾਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦ ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਖ਼ੁਸੀ ਮਨਾਈ ਗਈ । ਦੀਪਮਾਲਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਹੈ ।

ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ; ਜਦੋਂ ਸਿੰਘਾ ਦੇ ਬਿਸਤਰ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਠੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰ ਜੰਗਲ ਬੇਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ੁਬਾਂਨ ‘ਚੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਨਿਕਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ

“ਮੰਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ,ਅਸੀਂ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਸੋਏ,

ਜਿਓਂ ਜਿਓਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਢਦਾ,ਅਸੀਂ ਦੂਣ ਸਵਾਏ ਹੋਏ “

ਤਾਂ ਇਸ ਰੱਤੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਟੈਕਸ ਦੇਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਕੇ ਦੀਵਾਲੀ ਮਨਾਉਂਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਲੈ ਲਈ । ਪਰ ਸੂਬੇ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਉਦੋਂ ਸਾਦਹਮਣੇ ਆ ਗਈ ਜਦ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹਲਚਲ ਵੇਖੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਵੇਖ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਆਉਂਡ ਲਈ ਸੰਦੇਸ਼ੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਮੇਲਾ ਨਾ ਭਰ ਸਕਿਆ । ਟੈਕਸ ਦੀ ਵਸੂਲੀ ਲਈ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰ ਰਕਮ ਤਾਰਨ ਲਈ ਵੀ ਆਏ,ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜ ਦਿੱਤਾ । ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਿਆਂਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ  ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਗਲਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈ । ਕਾਜ਼ੀ ਦੇ ਫ਼ਤਵੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬੰਦ ਬੰਦ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ।

ਸ਼ੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦੀਵਾਲੀ;- 1833 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਮੌਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੂੰ ਸੁਰੀਲੀਆਂ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਚੋਭਾਂ ਵਾਲਾ ਤੰਬੂ ਵੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਭੇਂਟਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1835 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 511 ਸੋਨੇ ਦੀਆਂ ਮੁਹਰਾਂ ਵੀ ਭੇਂਟਾ ਕੀਤੀਆਂ ।

ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ; ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 1778 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਸਦਕਾ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਰਾਸ਼ੀ ਬਹੁਤੀ ਵੇਖ ਕੁੱਝ ਲਾਲਚੀ ਅਨਸਰਾਂ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਸ਼ੀ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦਾ ਮੱਤ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਦਸਵੰਧ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਹੈ ,ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਅਖ਼ੀਰ ਦੋ ਪਰਚੀਆਂ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ,ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਲਚੀਆਂ ਦੀ ਪਰਚੀ ਪਹਿਲਾਂ ਡੁੱਬ ਗਈ । ਭਾਈ ਲਾਹੌਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੜਕੇ ਮੀਰੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਈ । ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਵਿਰੋਧ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ । ਰੱਖੀ ਸ਼ਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮੀਰੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜਿੱਤ ਸਦਕਾ ਲਾਲਚੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ।

ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦਾ ਮਤਾ ਪਕਾਉਂਣਾ;-21 ਅਕਤੂਬਰ 1761 ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇ ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਿੱਕਾ ਵੀ ਚਲਾਇਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੰਬਰ 1761 ਨੂੰ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਮਤੇ ਨੂੰ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ । ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੱਦੀ ਨਸ਼ੀਨ ਬਣਨ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੇਰਵੇ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ;

“ਸਿੱਕਾ ਜਦਦਰ ਯਹਾਂ ਫ਼ਜ਼ਲੇ ਖ਼ੁਦਾ,

ਮੁਲਕ ਐਹਮਦ ਗ੍ਰਿਫਤ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ ।‘

ਹੰਕਾਰੀ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਗੱਲ ਠੁਕਰਾਉਂਣਾ- ਅਭਿਮਾਨੀ ਅਬਦਾਲੀ ਜਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ 40 ਗੱਡੇ ਲੈ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਇਆ ਅਤੇ ਪਵਿਤਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਭਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲਾਉਂਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਨਾਰ ਵਾਂਗ ਚਿਣ ਦਿੱਤਾ । ਪਰ 1762 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਸਮੇ 60 ਲੱਖ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸੁਲ੍ਹਾ ਸਫਾਈ ਦਾ ਕੁਟਲ ਰਸਤਾ ਚੁਣਿਆਂ । ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾਂ ਦੂਤ ਵੀ ਭੇਜਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬੇਰੰਗ ਹੀ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ।

ਮੌਸਮੀ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਦਾ ਤਿਓਹਾਰ;- ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਫਾਈ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਿਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਚੀਕਣੀ ਮਿਟੀ ਦੇ ਪੋਚੇ ਦੀ ਥਾਂ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਰੋਗਨ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਜੂਆ ਖੇਡਦੇ ਲੜ ਪਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਿਨ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ੋਭਾ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਕਿਓਂਕਿ ਨਕਲੀ ਮਠਿਆਈ,ਮਿਲਾਵਟੀ ਸਮਾਨ,ਪਟਾਖਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ,ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਵੀ ਸਿਹਤ ਖਿਲਵਾੜ ਦੀ ਕੋਈ ਕਸਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ ਹੁੰਦੀ । ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਦਾ ਹਰ ਕੋਨਾ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ,ਇਵੇਂ ਹੀ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸੋਚ ਦੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਰੌਸਨੀ ਕਰਨਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਿਓਹਾਰ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹਰ ਸਾਲ ਮੋਹ ਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਲਈ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਟਿੱਕਾ ਭਾਈ ਦੂਜ

                                  ਟਿੱਕਾ ਭਾਈ ਦੂਜ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਤਿਓਹਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਦੀਵਾਲੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ਦੂਜ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਵਾਂ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਿਨ ਯਮ ਅਤੇ ਚਿਤਰਗੁਪਤ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨਾਂ ਖ਼ਾਸ਼ ਮਹਾਨਤਾ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁਆਰੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਦਿਨ ਵਰਤ ਵੀ ਰਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਦੇ ਟਿੱਕਾ ਲਾਉਂਣ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

                    ਚਿਤਰਗੁਪਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਇਸ ਦਿਨ ਚਿਤਰਗੁਪਤ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕਲਮ-ਦਵਾਤਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਇਥ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

                  ਟਿੱਕਾ ਭਾਈ ਦੂਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਯਮਦੂਜ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਵੀ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਗਿਆਂ ਭਗਵਾਨ ਸੂਰਜ ਨਰਾਇਣ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੀ,ਜਿਸ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਯਮਰਾਜ ਅਤੇ ਜਮਨਾ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਸੂਰਜ ਨਰਾਇਣ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਤਪਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸੰਗਿਆ ਨੇ ਉੱਤਰ ਧਰੁਵ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਕੇ ਦਿਨ-ਕਟੀ ਕਰਨੀ ਆਰੰਭੀ । ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਤ੍ਰਪਤੀ ਨਦੀ ਕਿਨਾਰੇ ਸ਼ਨਿਚਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਸ਼ਵਨੀ ਰੂਪ ਤੋਂ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੇ ਹਕੀਮ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ।

              ਕਾਫੀ ਸਾਲ ਬੀਤਣ ਮਗਰੋਂ ਯਮਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਜਮਨਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ ਤਾਂ ਉਹ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ । ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਏਸੇ ਹੀ ਦਿਨ ਯਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਮਨਾ ਭੈਣ ਹੱਥੋਂ ਟਿੱਕਾ ਲਹਵਾ,ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਭੋਜਨ ਖਾਧਾ,ਭਾਵੇਂ ਯਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਲੋਕ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਕਿੰਨਾ ਡਰਦੇ ਹਨ,ਪਰ ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਡਰਦੀ । ਭੋਜਨ ਛਕਣ ਮਗਰੋਂ ਯਮ ਨੇ ਕੋਈ ਵਰ ਮੰਗਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜਮਨਾ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਲਵੇ,ਉਸ ਨੂੰ ਯਮਲੋਕ ਵਿੱਚ ਨਾ ਜਾਣਾ ਪਵੇ । ਪਰ ਯਮ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਯਮਲੋਕ ਹੀ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਅਖ਼ੀਰ ਕਥਾਕਾਰ ਪ੍ਰੋਹਿਤਾ ਦੀ ਮਿਥ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ ਕਿ ਜੋ ਭਾਈ ਦੂਜ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵਿਸ਼ਰਾਤ ਘਾਟ ਉੱਤੇ ਹੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇਗਾ,ਉਹ ਯਮਲੋਕ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਨਾਅ ਟਿੱਕਾ ਭਾਈ ਦੂਜ ਜਾਂ ਯਮਦੂਜ ਪਿਆ ਹੈ । 

       ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ 14 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਣਵਾਸ ਮਗਰੋਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਪਰਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤਿਲਕ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਤਦ ਇਸ ਦਿਨ ਦਾ ਇਹ ਨਾਅ ਪਿਆ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਤਿਓਹਾਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜੋ ਹਵਾਲੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਰਕ ਤੇ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦੇ । ਮਸਲਿਨ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਰੱਜ ਕਿ ਐਬ ਕਰੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੱਸੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬਖ਼ਸ਼ਣਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਜੱਗ ਮਿੱਠਾ,ਅਗਲਾ ਕੀਹਨੇ ਡਿੱਠਾ । ਜਾਂ ਰੱਬ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗੋਰਖ ਧੰਦਾ,ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪੇਚ ਏਸ ਦੇ ਕਾਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਇ ਬੰਦਾ ।

   ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ

ਭਗਤਾ (ਬਠਿੰਡਾ)-151206

ਬੇ-ਤਾਰ 98157-07232